Etiket: şiir

Kategoriler
matbuat

Eskinin Nişanesi

Modernleşme kuramları açısından yeniye meyyal bir karakter sergilesek de bazıları için eski olan hâlen cezbedicidir.

Bazı eskiler ‘hurda’ değeri bile etmezken, eskinin kimi kıymetli eşyaları bulunmaz kıymette antikalardır. Maziden kalan bu değeri ya da değersizliği belirleyen nedir?

Ekseriyetle tekniğe dair olan ya da halk lisanıyla ifade edersek ‘teknolojik ürünler’ çarçabuk eskimeye mahkûm eşyalardan. En iyi ihtimalle kullanılmış bir teknolojik ürün hurdaya çıkabilir. Hatta birçoğu tozlanmış tavan aralarında yıllarca bekler de bekler.

Tabi, bazı kullanılmamış özel teknolojik ürünlerin ‘müze değeri’ taşıdığını da söylemek gerek. Ancak böylesi teknolojik ürünler oldukça sınırlı sayıda.

Teknik kendini mütemadiyen yenilediğinden ve teknik dünyanın paradigması her daim ‘terakki etmek’ üzerine kurulu olduğundan teknolojik ürünlerin çok geçmeden birkaç yıllık iken eskimesi tabii bir durum teşkil ediyor.

Peki, eskiyen ve eskidikçe kıymetlenen nedir? Bu soruya net bir cevap verebilmek mümkün değil. Bir çırpıda söyleyebileceğimiz el emeği olan, fabrikasyon olmayan, insanın kendi emeğiyle ürettiği ve bir zanaatın neticesi olarak üretilen eşyalar eskidikçe değerlenebilecek cinsten. Fakat anneannelerimizin, babaannelerimizin, dedelerimizin evlerindeki bu minvaldeki eşyaların akıbetini gördükçe bazan çok kıymetli olabilecek birçok nadide eşyanın da ‘insanlık hâlleri’ ve ‘dünyanın binbir türlü hâli’ neticesinde kaybolup gittiğini görüyoruz. Böylesi antika eşyalar da çoğunlukla hurdaya gidiyor. En iyi ihtimalle bir antikacının eline düşüp müzayedelerde satışa çıkarılıyor.

Ben, modern dünyada ironik bir şekilde tekniğin lüzum ve gerekliliklerine tebessüm ederek bakarım. Buna mukabil, eski olana meftunumdur. Tel üstünde yürüyen cambazın akrobasisi gibi tekniğin dünyası ile eski dediğimiz fakat aslında artık çoktan modernleşmiş eski dünyanın gösterisi bize bugünün dünyasını ahlâklı bir şekilde anlamak ve anlamlandırmak için bazı ipuçları verebilir.

Tel cambazından ve akrobasiden söz açılınca ister istemez Turgut Uyar’ın “Tel Cambazının Tel Üstündeki Durumunu Anlatır Şiirdir”i hatırlıyorum. Aslına bakılırsa Turgut Uyar’ın “Geyikli Gece” şiiri de bize artık modernleşmiş eskiye dair çok şey anlatır.

Son olarak bir de İsmet Özel şiirinden bir parçayla sözlerimi tamamlayayım. Bana şu satırlar da eskiye dair başka bir yaklaşımı hatırlatır: “Gelin / bir pazarlık yapalım sizinle ey insanlar! / Bana kötü / bana terkettiğiniz düşünceleri verin / o vazgeçtiğiniz günler, eski yanlışlarınız / ah, ne aptalmışım dediğiniz zamanlar / onları verin, yakınmalarınızı / artık gülmeye değer bulmadığınız şakalar / ben aştım onları dediğiniz ne varsa / bunda üzülecek ne var dediğiniz neyse onlar / boşa çıkmış çabalar, bozuk niyetleriniz / içinizde kırık dökük, yoksul, yabansı / verin bana / verin taammüden işlediğiniz suçları da.

Evet, “Celladıma Gülümserken Çektirdiğim Son Resmin Arkasındaki Satırlar” şiirinden öğrendiğim eskiye dair olanların yalnızca eşyalar olmadığı. Her şeyden önce içerisinde yaşadığımız hayat eskiyor. Yaptıklarımız, ettiklerimiz, yapmadıklarımız, yapamadıklarımız, pişmanlıklarımız eskiyor. Geçmiş sadece bir kütle olarak değil; birer birer parçalara ayrılmış bir küçük hatıralar demeti olarak da tecessüm ediyor. Eskinin nişanesi olarak sahip olduğumuz eşyalar kendini eski olarak daha çok hatırlatsa da geçip giden eskiyen en çok da hayatlarımız ve hatıralarımız.

Kategoriler
matbuat

Edebiyatla İştigâl

Yıllar en çok edebiyatla münasebetimizi yozlaştırıyor. İyi edebiyat yapmak önemli ve kayda değer bir iştir. Ciddiye almak gerekir. Edebiyat yaparken metnin muhatabı olan yazar hâliyle ve tavrıyla da ortaya bir şeyler koyar.

Lâkin edebiyat işi gündelik işlerin ve maişet derdinin arasında kaybolup gider çoğu zaman. Sadece edebiyatla uğraşma ya da uğraşabilme keyfiyetine çoğu zaman imrenmişimdir. Yazmak ve yazdıklarıyla geçimini sağlayabilmek, bunun da ötesinde yazdıklarından kazandıklarıyla yeni hikâye serüvenlerine kapı aralamak ne de güzel bir tecrübedir.

Edebiyatla iştigâl etmek; okumak, yeri geldiğinde yazmak, bazan fikir işçisi gibi aynı anda hem okuyarak hem de yazarak notlar almak şimdilerde unutulan müstesna hatıralardır. Düşünüyorum… Acaba, yalnızca ben mi eskiye kıyasla daha az okuyup yazıyorum, notlar alarak çalışıyorum? Yoksa, eski yıllara kıyasla okuyup yazanlar azaldı mı? Biliyorum, mutlaka okuyan ve yazan birileri vardır. Ben de şimdiye kıyasla daha fazla okuyup yazmaya zaman ayırabildiğim zamanlarda, genelde kafelerde bir makale ya da kitap üzerinde çalışırken etrafımdaki masalarda kimsenin umurunda olmamasına hayretle bakardım. Umurunda olan kimseler arada çıksa dahi benim gibi kafelerde çalışmayı alışkanlık edinen kimselerle pek karşılaşmadım.

Galiba, kafeler edebiyat ehli için önemli uğraklar. Hatta sadece edebiyatçılar için değil, akademik çalışma yapan tek tük bazı kimseler için de önemli mekânlar olmaya haiz çalışma alanları. Kafeler kitaplarla, taşınabilir bir bilgisayarla ve çantayla seyyar çalışma imkânı veren keyfine de düşkün kimseler için kıymetli mekânlar. İfade etmek istediğimi bilen anlayabilir. Kütüphanede ya da özel çalışma alanlarında çalışmaktan çok başka bir imkândır. Ancak edebiyatla iştigâl eden kimseler için kafeler muhabbetin, dostluğun ve arkadaşlığın da mekânları olma keyfiyetini de taşır. Edebiyatçıların müşterek uğrak mekânları yalnızca kafelerde okuyan yazan ya da çalışanların kafelerinden daha farklı ve başkadır.

Bunun haricinde bir de yazar odalarından bahsetmek mümkün olabilir. Bilhassa da geçimini yazdıklarından sağlayan ve edebiyattan hayatını kazanan yazarlar daha çok kendilerini her gün böylesi bir odaya sığdırıp yazdıkça yazarlar. İstikrarlı bir yazar muhtemeldir ki her gün yazı yazmaya zaman ayırdığı kendisine ait bir odaya sahiptir. Elbette, bu türden bir yazarlık daha çilekeş ve yazı yazmanın keyfiyetinden çok ıstırabıyla dolu sancılı bir yazarlık sürecidir.

Edebiyat dünyasında işler yalnızca yazarların yazma serüveniyle ya da kafelerdeki fikir işçiliğiyle dönmüyor. Elbette, edebiyatın lokomotifi okuyuculardır. Genelde nitelikli eserler kısa zaman içinde pek çok kişi tarafından keşfedilmezler. Çok satan kitapların da edebi nitelik açısından kayda değer bir değer taşıdığını da söyleyemeyiz. Ama on yıllar boyunca geçen zaman dilimi içerisinde okuyucu bazı kitapları ya da daha doğru ifadeyle bazı yazarları edebiyat dünyasının el üstünde tutulan kıymetleri hâline getirirler.

Birçok yazar vefatından sonra daha çok okunur olsa da hayattayken ve yazma serüveni içerisindeyken yazdıklarıyla kendi okuyucusunu var etmiş talihli yazarlardan da söz etmek mümkün. Böylesi yazarlara birçok örnek verilebilir ancak şimdi burada tek tek bu yazarların isimlerini zikretmeyeceğim.

Edebiyatla iştigâl etmek her şeyden önce bir keyfiyettir. Ancak bazı durumlarda edebiyatla kişinin ya da yazarın kurduğu temas varoluşsal bir hayatiyette de olabilir. Türk ve dünya edebiyatında bu tarzda bir varoluşsal kaygının cereyan ettiği yazarlara çokça şahitlik etmişizdir.Dolayısıyla, şu şekilde sorabiliriz: Edebiyat neye yarar? İlle de pragmatist bir mânâda sormak gerekmez böyle bir soruyu. Edebiyatla haşır neşir olduktan sonra kendimizde ne kaldığı ya da nasıl bir dönüşüm geçirdiğimizin cevaplarındadır edebiyatın ardındaki kuvvet.

Kategoriler
matbuat

Cahit Zarifoğlu’nu Yaşamak

Şiiri zordu. Anlaşılması müşküldü. Şiirinin kendisine mahsus bir dili, imgeleri ve anlatım biçimi vardı. Şiirleri kadar Yaşamak’ta toplanan defter notlarını okumak da keyif verici ve öğreticiydi.

Yedi Güzel Adam arasında müstesna bir yeri vardı. Sanki Cahit Zarifoğlu eksik olsa Yedi Güzel Adam’dan geriye karakteristik bir şey kalmayacakmışçasına fiyakalı ve ahlâklı bir adamdı.

Bazı şiirleri gerçekten çok özeldi. Sıradan olaylara bambaşka anlatım ve imgelerle can vermek hususunda mütehassıs bir şairdi. İlk şiir kitabı İşaret Çocukları idi. Müstesna yeri olan şiirlerinden birisi de bence “Uyarılan Şair” şiiridir. “Sevmek de Yorulur”şiiri farklı duygu hâllerine değinir. Yine, “Sultan” şiirinde kendi acziyetinden bahseder. “Afganistan Çağıltısı” şiirini severim ve aklımda hep bir mısra: “Hani dengeler kuracaktık.” İlgimi çeken bir başka şiir kendisiyle hemfikir olduğumdan olacak “Sevemedik Müzeleri” şiiri. Mevzu şehitler ve iman olduğunda “Yıldızlar Üstlerinde” şiirini hatırlarım Zarifoğlu’nun. “Korku ve Yakarış” şiiri aynı zamanda şairin bir kitabının ismi olmuştur. Son olarak “Zahmet Vakti” şiirini de bu yazıda zikredeyim.

Abdurrahman Cahit Zarifoğlu’nun defter notlarından oluşan Yaşamak kitabını çok sevmişimdir. En az şiirleri kadar bu yazıları/karalamaları okumak keyiflidir. Bu notlar arasındaki bir ifadeyi hiç unutamam: “Henüz çay vakti değildir / Güneş devrilmek üzeredir” satırları şiir değeri taşıması açısından muazzam kıymetlidir ve bir o kadar da fiyakalı bir momentumu betimler.

Hasret meselesiyle ilgili şöyle yazar defterine: “Öyle tütüyorsunuz ki gözümde Hamdolsun hasret çekiyorum. Eğer kavuşuyorsak veya bu ihtimal varsa hasretimiz dünyadakinedir. Yüce şeyler iki türlü başlıyor. İlki dış şartlarla, adeta zaruretle, ikincisi içten, sen onu bilmeden. Birincisi ikinciye kapı açılması için bir fırsat.”

Cahit Zarifoğlu demişken… Şiiri, hatıraları ve röportajları kadar önemli bir marifeti daha vardı şairin. Çocuklar için masallar yazmıştı. Masal kitapları da vardı. Şimdi, burada masal kitaplarının hepsinin ismini zikretmeyeceğim. Fakat bu masallar çocukların ilgisini cezbedecek ve iyi masallardı. Çocuklarımızla Atlara Biniyordukisimli kitapta bütün bu çocuk öyküleri toplu olarak basıldı.

Şiirlerine yönelik eleştirilere yönelik olarak bir röportajında, “Şiirlerime anlaşılmaz diyorlar, o zaman okumasınlar, ben de botanikten hiç anlamam” ifadelerini kullandığını okuduğumu hatırlıyorum. Röportajın da içerisinde olduğu Konuşmalarkitaplarım arasında olmalıydı ancak kitabımı bulamadığımdan hatırımda kaldığı kadarıyla Cahit Zarifoğlu’nun şiirlerine yönelik yaklaşımını aktarabiliyorum.

Tek işi edebiyat insanlığı olan sadece bir şair değildi. Muhtelif işlerde maişeti için çalışmıştı. Güreşe ve pilotluğa merakı vardı. Avrupa görmüş, Avrupa’yı otostopla gezmiş ve Avrupa kentlerinde bir süre yaşamıştı. Ama Anadolu şairi olmaktan vazgeçmedi. Taşralı bir Anadolu insanıydı ve şiiri bu toprakların imbiğinden çıkıyordu. Lâkin bütün bunlar şiirindeki evrensel sese mâni değildi. Şiiri usul bakımından cihanşümul fakat esas bakımından Anadoluluydu.

Bilhassa da Bir Değirmendir Bu Dünya isimli kitabı bu dünyanın geçiciliğine vurgu yapan ve Zarifoğlu’nun İslâm’la teması üzerine metinler içeren dikkate değer bir çalışmadır. Dikkatinizi çekerim, dünyanın beyhudeliği ve insanı zaman çarkları arasında yok olarak ama tam olarak da kaybolmayarak bir mahsule dönüştürmesine dair muazzam bir betimlemedir kitap ismi: Bir Değirmendir Bu Dünya…

Abdurrahman Cahit Zarifoğlu’nun ilk lakabının ‘Aristo’ olduğu söylenir. Sonraki yıllarda başka mecra ve muhitler içerisinde farklı lakaplarla da anılmıştır. Necip Fazıl’ın evindeki bir mecliste Necip Fazıl’ın Zarifoğlu’na dönerek ‘artist’ dediği rivayet edilir. Nuri Pakdil de ‘artist’ lakabını Cahit Zarifoğlu için kullanmaya devam edecektir. Biraz da bu sebeple, Necip Fazıl ve Nuri Pakdil de Cahit Zarifoğlu’nun Yedi Güzel Adam arasında başka bir karizması olduğundan böyle seslenmiştir kendisine.

Cahit Zarifoğlu, yakın dönem Türkiye edebiyatındaki önemli şairlerdendi. Çok eskilerden değildi ama biz ikinci milenyum çağının insanları için biraz eskilerdendi. Genç yaşta vefat etti. Erken öte tarafa göçenlerdendi. Tabiatıyla, biz Zarifoğlu hayattayken kendisini takip etme imkânı bulabilenlerden değildik. Fakat vefatından sonra birçokları gibi Cahit Zarifoğlu da okunmaya ve edebiyat severler arasında karşılık bulmaya başladı.

Kategoriler
matbuat

Hölderlin, Yarın İçin Bize Ne Diyor?

Alman romantik Friedrich Hölderlin en beğendiğim şairlerden olmuştur. Şiirleri kadar felsefe mahiyetindeki yazıları da dikkat çekicidir. Alman bir romantik olarak Hölderlin’in Schiller ve Goethe’nin de çağdaşları olduğunu ve etkilendiğini söylemek mümkün.

Hölderlin, Şiir ve Tragedya Kuramı’nda şiirin felsefe, tarih ve mitoloji karşısında kuvvetinin yarınlar için ne mânâya geldiğini izah ediyor. Şiirin, öteki disiplinlere kıyasla ‘umut verici’ vasfı her zaman bâki. Bakalım, Hölderlin yarınlar için bize ne söylüyor?

Bir. Güzellik İdesi.

Şundan artık eminim ki aklın kendisinde bütün ideleri kapsadığı en yüksek eylemi, estetik bir eylemdir ve doğruluk ile iyilik birer kardeş olarak yalnızca güzellikte birleşir.

İki. Filozof, şair kadar estetik güce sahip olmalıdır. Bizim ezberci filozoflarımızın estetik bir kavrayışı yoktur. Tin felsefesi estetik bir felsefedir. * Estetik duyarlılık olmadan akıl fikir sahibi olunmaz ve tarih üstüne bile akıllıca fikir yürütülemez.

Üç. Bu bakımdan, şiirsellik daha yüksek bir itibara sahiptir. Başlangıçta ne idiyse, sonunda da o olacaktır: ‘İnsanlığın öğretmeni’. Çünkü artık felsefenin ve tarihin olmadığı yerde, diğer bilimlerin ve sanatların yanında ayakta kalan o olacaktır.

Dört. Şu sıralar sık sık duyduğumuz gibi kitlelerin ‘duyusal bir dini’ olmalıdır. Yalnızca kitlelerin değil, filozofların da gereksinimi budur. * Aklın ve kalbin tek tanrıcılığı, imgelem gücünün ve sanatın çoktanrıcılığı, gereksinimimiz işte budur!

Beş. Yeni bir mitolojiye gereksinimimiz var ama bu mitoloji idelerin hizmetinde olmalıdır, ‘aklın’ mitolojisi olmalıdır.

Altı. İdeleri estetik, yani mitolojik hâle getirmezsek, onlar halkın ilgi odağı olmaz. Ve bunun tersi olarak mitoloji akılsal hâle gelmezse, filozof bundan utanmalıdır. Bu nedenle, aydın ile aydın olmayan el sıkışmalıdır. Mitoloji, felsefi olmalıdır ki insanlar akıl sahibi olsun ve felsefe mitolojiye dönsün ki filozof duyarlık sahibi olsun.

Yedi. Göklerden yollanan yüce bir tin bu yeni dini bizler için kurmalıdır; bu insanlığın son ve en büyük işi olacaktır.

Friedrich Hölderlin’in şiiri, tarihi, felsefeyi ve mitolojiyi mukayese ederek yaptığı kuramsal saptamalar böyle. Hiç şüphesiz, Hölderlin’in Şiir ve Tragedya Kuramı’ndaki düşünceleri kendi zamanı kadar yarınlar için de bir manifesto niteliğinde. Zaten, yaşadığı 1800’lü yıllardan itibaren yeni bir dünya kurulduğu ve modern bir paradigma olarak ‘kitlesellik’ çağı başladığı aşikâr. Dolayısıyla da Hölderlin geçmişin yükünü yazmıyor; modern ögeler kullanarak geleceğe dair bir imajinasyon da bulunuyor. Tarihi, felsefeyi ve mitolojiyi sarsılmaz yapı taşları olarak kurarak geleceğin dünyasını yine şiirin var edeceğini ilham ederek.

Goethe kadar şöhret sahibi olmasa da Alman bir romantik olarak Hölderlin’in şiir ve felsefe sahalarında önemli kavramsal düşünceler ürettiğini söyleyerek bitirelim.

Kategoriler
matbuat

Şiir ve Sihir

Şiir ve sihir arasında bir münasebet kurulabilir mi?

Türkçe lisânında etimolojik olarak ‘şiir’ ve ‘sihir’ arasında bir benzerlik söz konusu. Her iki kelimenin de Arapça kökenli olduğu bir vakıa. Bu iki kelimenin yazılış bakımından Arapça hâlleri birbirine çokça benziyor: Şi’r ve sihr. Benzer harfler şiir ve sihir kelimelerinde karşımıza çıkıyor; sihir kelimesinde ilâve bir ‘h’ harfi var. Ancak bu kelimelerin kökenlerini etimolojik olarak değerlendirecek bir mütehassıslığım yok. Fakat her iki kelimenin Arapça kökeninde de benzerlik tespit edebiliyorum.

Peki, her iki kelimenin benzerliği sadece yazılış bakımından mıdır?

Çoğunlukla, bize güzel görünen ya da halka mal olmuş şiirlerde sihirli ve efsunlu bir hava buluruz. Şiiri var eden metin, yazı mühendisliğinin ve ince işçiliğin ötesine geçmiştir. Artık sadece ambiyans vardır. Şiir metnin ötesindedir ve bir muhatap olarak, – âdeta bir insan gibi karşımızdadır. Şiir bizle konuşur, biz şiirle.

Şiir ve okuyucusu arasındaki böylesi bir diyalektik içinde teneffüs edilecek sihirli bir esinti var mıdır? Bana kalırsa, şiir özü itibarıyla sihirli sözcükler yahut cümlelerle var olabilir ancak bizim şiirde bulduğumuz başka bir tür duygudaşlıktır.

Sihir, şiirin perdesidir ya da dış çeperindeki zarıdır. Ötesine geçildiğinde bulacağımız, naylon kılıfın ardına geçen, bize dair hissettiğimiz ve içerisinde kendimizi bulduğumuz şiirdir.

Hayatın içinde bulduğumuz şiirde de benzer bir durum söz konusu olabilir. Tanıdığımız yeni bir insan bize efsunlu gelir, sihirlidir. Ancak bu tavır o insanı kendisi olarak insan yapan çok az bir kısımdır. Öteye geçtiğinde, o insanın hakiki tabiatına vakıf olursun.

Dolayısıyla, yeni bir şiirle karşılaşmak yahut okumak yeni bir insanla tanışmak gibidir. Bu, edebiyatın öykü ya da roman gibi öteki türlerinden başka olarak şiire mahsus bir hâldir.

Yine, öteki edebi türlerden farklı olarak edebiyatın en sihirli alanlarında karşımızda yine şiir vardır. İyi bir şiir bizde öteki türlerin çok ötesinde bir tesir bırakabilir. Ama şiir, sihir değildir. Hokkabazlık ya da cambazlık da değildir.

Çoğunlukla hayatımıza dokunan birçok şiir büyük acılardan, insanlık dramlarından, hayatın sillesini yemiş olmaktan müteşekkildir. Tragedya olsun yahut komedya; bu böyledir.

Bu yüzden, iyi şiir kendini burjuvaziden olabildiğince uzaklaştırmıştır. Şair, aristokrat değildir ancak şiiri dibine kadar asil ve soyludur. Şiiri, sihire yaklaştıran atmosferlerden biri de budur. Türk edebiyatında da bütün iyi şairler ve şiirler aristokratik bir tavır takınmışlardır.Burada bir parantez açmalı ve yazıyı öyle bitirmeli: Türk şairinin karşısında öyle ya da böyle hasbelkader bir Türk burjuvazisi vardır ancak izleyebileceği bir Türk aristokrasisi yoktur. Bu yüzden, Türk şairinin karşısına çıkacak ilk aristokrasi İngiliz kraliyeti başta olmak üzere Avrupa örnekleridir. Türk şairi, muhakkak köklerini Osmanlı devri divan edebiyatında da arayacaktır. Ancak modern anlâmda Türk şairi köksüzleştirmeye karşı mukavemet göstererek şiirlerini meydana getirmiş ve kendine varlık alanı aramıştır.

Kategoriler
matbuat

Trrrrrum, Trak Tiki Tak! Amerikanlaşmamak İstiyorum

Türkiye’de insanların gündelik hayatı gayriihtiyari olarak ne denli Amerikanlaşmış ise; o nispette toplumsal ve entelektüel hayatımızda Amerikanlaşmama ya da Amerikan karşıtlığı temayülü vardır. Bilhassa da entelektüel bir duruş/omurga ortaya koyabilmek açısından, – her ne kadar Amerikan üniversiteleri akademik olarak dünyanın en iyilerinden olsa da Amerikan vahşi kapitalizmi okuyup yazarak dirsek çürütenler için fikirsel ve ilkesel olarak vicdanen sığınılacak doğru liman değildir. Nihayetinde, fikir hayatı ve sosyal bilim yalnızca üniversite eğitimleriyle sınırlı olmayacak kadar cihanşümul ve beynelmileldir.

Teknik dünya, 17. yüzyıldan itibaren Büyük Britanya’da ilk defa ortaya çıktı. Endüstri Devrimi’yle başta Manchester gibi şehirlerde buharlı gemiler, makineler ve ‘fabrika’ üretimi meydana çıktı. İşte, bu sanayi kuvvesi Afrika’nın sömürüsünün de yolunu açtı. Ancak bu madalyonun bir yüzüydü. Avrupa, elinde bulundurduğu teknik güçle birlikte Afrika’yı sömürüyordu ancak kimseye inanabileceği güzel bir dünya hayatı vaat etmiyordu: Sömürüyordu ve para kazanıyordu.

Amerika, dünyanın öteki milletlerine bu teknik dünyanın ne kadar inanılır ve yaşanılır olduğunu ispat etti. Zaten, Amerika kıtasının kuzeyinde 18. yüzyılda kurulan devletin ayrıştırıcı vasfı ‘birleşik devletler’ olmasındaydı. Ulus devletlerin ve faşizan yönetimlerin Avrupa’da ve oradan neşet ederek yayılan Ortadoğu ülkelerinde 20. yüzyılda ortaya çıktığını göz önünde tutarsak; Amerika’nın tıpkı Osmanlıcılık siyasetinde olduğu gibi ‘milletler şemsiyesi’ olarak kurulduğunu ve bu hususiyetini muhafaza ettiğini burada önemli olarak kaydetmeliyiz.

Walter Benjamin’in “teknik olarak yeniden üretilebilirlik” makalesindenilhamla diyebiliriz ki Avrupa’da bir endüstri ve sömürü aracı olarak tecessüm eden tekniği Amerika büyülü bir dünyaya dönüştürerek gündelik hayatlarımız için tahammül edilebilir hâle getirmiştir. Bu dikotomi belki modernden post moderne geçiş olarak da okunabilir.

Teknik dünya, modern sıradan insanı kendi sultası altına almıştır. Fikirler ve ideolojiler farklılaşmasına rağmen insanların hayatı birbirine benzeşmiştir. Marx’ın terminolojisine göre söylersek; altyapı unsuru olarak teknik makineler, üstyapıyı oluşturan siyasetten eğitime kadar birçok alanı etkilemiştir. Ancak insanla makineler arasındaki bu otorite dengesini değiştirecek bir şey vardır: Savaş! Bu yüzden, modern devletler savaşın peşindedir. Ingeborg Bachmann da Frankfurt Dersleri’nde böyle söyler. Savaşla ortaya çıkan devasa güç ve harmoni insanın teknik dünyada makineler üzerindeki egemenliğini teyit eder.

Nazım Hikmet’in 1923 senesinde Moskova’da yazdığı “Makinalaşmak İstiyorum” şiirinde müstehzi bir biçimde makinelere meftunluğunu ifade etmesi gibi teknik dünya insanı kendisine çekmektedir. Birey olarak insanı modernleştirmekte ya da modernleşmiş insanı teknik dünyanın ‘aurası’ içine almaktadır. İşte, Nazım için makineleri cazibeli kılan teknik dünyanın Amerikanlaşmaya o yıllarda başlamasıdır.

Antiemperyalist ve antikapitalist duruşu olan Nazım Hikmet, makinelerle gelişen teknik dünyayı hicvederek nasıl ki ikili bir durum ortaya koymuşsa; işte, Amerikan tarzında yaşarken Amerikanlaşmamak istemek fakat Amerikanlaşmak da böyledir. Nazım’ın tenkit ettiği ve pozisyonel olarak karşıt konumlandığı makinelerin harmonisinden etkilenmemek yahut Amerika’nın var ettiği çok kültürlü ve desenli ‘harikalar diyarının’ cazibesine kapılmamak elde değildir.

Bütün muhalefete rağmen milletleri bir araya getiren Amerika’nın çekiciliğivardır. Her ne kadar yabancı düşmanlığı, ifade özgürlüğü, şiddet olayları cihetinden bir sürü münferit hadise Amerika’da cereyan ediyor olsa da geç keşfedilmiş bu topraklarda insanlar arasındaki dinsel, ırksal, kültürel çok renkliliği fark etmemek elde değildir.

Bütün Amerikanlaşmama saiklerine rağmen yine de Amerikanlaşmamızın ardında yatan sebep(ler) üzerine düşünüyorum. Bu yazıyı yazma niyetim ya da Amerikanlaşmamayı entelektüel namus gereği önemli görmeme rağmen Amerika’nın büyülü dünyasında Avrupa’da olmayan ya da Türkiye’de rastlanmayan ne olduğu hakkında da fikir yürütmeye çalışıyorum. Mesela, Amerika’da Vaşington’da geçtiğimiz haftalarda düzenlenen ‘Ulusal Dua Günü’nde ezan okunduğunu ve Donald Trump’ın eşiyle birlikte ezanı dikkatle dinlediğini görüyoruz. Bir defa, Amerika gibi bir ülkede ‘dua günü’ temalı etkinliğin olması enteresan görünüyor. Ancak tam olarak öyle değil. Böylesi bir ‘dua günü’ etkinliği tam da Amerika’ya uyacak bir The Sims vari dinsel törendir. Ancak yine de bu önemlidir. Trump’un önceki döneminden daha farklı bir tutum içerisinde olduğunun sinyallerinden biridir. Yine, Amerika’nın İslâm dininin yaşanması bakımından Türkiye’den ve öteki Müslüman ülkelerden sonra Avrupa’ya kıyasla en elverişli yer olduğunu söyleyebiliriz.

Ama yine de biz Amerikanlaşmamak isteriz çünkü bütün bu çok kültürlü ve milletli formasyon bir nevi kimliksizleştirme gibi hissedilir. Osmanlı milletinden olduğumuzu ve Tanzimat fikriyatının etnisiteleri bir araya getirdiğini çoktan unutmuşuzdur. 20. yüzyılda ulus devletlerin etkisi yeterince kuvvetlidir ve bugün dahi hissedilir. Amerikan milleti kavramı uzak kıtanın yerlilerinde kalmış olsa da Amerika da ulus devlet formasyonundan nasibini alır ve kendisine ulusal bir nitelik kazandırma çabası içerisindedir.

Kategoriler
matbuat

Dünya Cennetinden Kaçmak

Şair İsmet Özel’in 9 Ekim 2024 tarihli “Es Geçtim Dünyadaki Cenneti” serlevhalı yazısının üzerimde bıraktığı intibaya dair birkaç kelâm etmek isterim. Yazı ilgimi çekiyor demek ki benim de yazılıp çizilenler hakkında bir meselem var. Ne demek istiyor İsmet Özel? Şairin makalesini isteyenler açıp okuyabilir. Şairin kendi yazdıklarına direkt olarak değinmeden, kendi havsalam üzerinden dünya cennetinden kaçmak nasıl olurmuş, bakalım.

Üniversite tahsil ettiğim ilk yıllar Cahit Zarifoğlu şiirini anlayarak okumaya başladığım zamanlara rastlar. Zarifoğlu şiirinde, anlâmsızlıklar içinde bir anlâm bulmuşumdur. “Uyarılan Şair” şiirinin son kısmı dikkatimi çekmekle kalmamış, beni etkilemiştir: “Yazdıkların şiir değilse kalsın / Cennetse sevdan çık dışarı” Evet, dünya cennetinden kaçmakla alâkalıdır imtihanım ve meselem.

Şiir üzerine yazmayı doğru bulmam. Şiir, şiir olmaktan ibârettir. İzâhı yazmakla olmaz. Herkesin kendisine mahsustur. Fakat oyundan çıkmadığımız ve dünya cennetinde de gözümüz olmadığı için Zarifoğlu’nun şiiri üzerine düşünebilir ve birkaç satır yazabiliriz.

Ben, Zarifoğlu’nun ima ettiği mânânın ve “çık dışarı” dediği cennetin bir ‘dünya cenneti’ olduğunu anlıyorum. Bu yüzden, ahlâkın ve uğruna zahmet çekilesi bir mücadelenin öncelikle dünya cennetinde gözü olmamakla başladığını biliyorum. Dünya cennetine prim vermemek Müslümanlığın da asgari bir gereğidir.

Ancak kendine Müslüman tanımlaması yapmayan bir ahlâklı insan için de dünya cennetinden kaçmak mümkündür. Her şeyden önce kendimize bir ahlâk edinerek ve dünya nimetlerine karşı ihtiyatlı olarak dünya cennetine karşı kendimize bir mevzi edinebiliriz.

Dünya cennetinden kaçmak hayatı perişanlık ve sefillik içinde mi yaşamaktır? Hayır, tam olarak öyle değil. Öyle olsaydı, düşkünlük veya pespayelik içinde yaşamak makbul olurdu. Dünya cennetinden kaçmak Müslümanların yine Müslüman kardeşinin eliyle düzeltmesi gereken bir yoksunluğun ve eksikliğin adı değildir. Her şeyden önce bir ahlâktır. Bilinçtir. Paylaşmaktır. Ahirete inanmaktır. Ve bize bu dünyada mahrum kaldığımız dünya nimetlerinden çok daha hayırlı ve güzel olanın ebedi yurt olan ahiret hayatında verileceğini bilip kalben mutmain olmaktır.

İşte, şair Cahit Zarifoğlu, şiirinde bize ‘dünya hayatındaki cenneti’ sevda edinmişsen ‘çık’, ‘benden değilsin’ diyor. Şairin şiirindeki mısradan ilâve bir anlâm daha çıkarmak mümkün: Eğer ki Allah sevgisini ve imanı gözetmeksizin sadece bir ödüllendirme niyetiyle bir ahiret cennetini sevda edinmişsen de “çık dışarı” diyor. Cahit Zarifoğlu gerçekten de haklıdır çünkü cenneti hak etmeyi yalnızca bir ödüllendirme ve mükâfat olarak görmek bir tür köpekleşmedir. Allah resulü Hz. Muhammed (s.a.v.), ehli beyti ve sahabeler insanlar arasında en üstün olanlardı ve onlar Allah’ın son ve hak dini olan İslâm’a ve Allah resulüne karşılıksız bir şekilde gönülden bağlıydılar. Bu cihetten bakınca, dünya cennetini terk etmek kadar ahiret cennetini yalnızca bir mükâfat olarak görmemenin önemini anlayabiliriz.

Yeni dünya ‘Amerika’yı keşfederek kuruldu. Amerika, dünyanın ötesinden ayrılıp yerlilerin kıtasında bir ‘dünya cenneti’ olarak kuruldu. Kapitalist ekonominin vaadi zaten yeryüzünde dünya cennetinin bir ferdi olarak yaşayan kişiliksiz nesneler/objeler ortaya çıkarmak değil midir? Dünya cennetinden kaçınmak bir nevi Amerikalılaşmamakla mümkündür. Yahudileşmemektir.

‘Ne mümkün’ diyeceksiniz… Zor biliyorum ama karınca kararınca mümkün.

Amerika, bize “simülasyon” içinde bir ‘dünya cenneti’ vaat etmiştir. Dünya cennetini elde etmek için kolay yol Amerika’nın ‘harikalar dünyası’na gitmektir. Jean Baudrillard’ın “simülasyon” teorisinden hareketle pekâlâ Amerika’nın bir ‘cennet simülasyonu’ olduğunu söyleyebiliriz.

Nasıl ki Disneyland, bütün dertlerin ve sıkıntıların unutularak sadece ‘mutlu olunan’ çepeçevre bir cennet tasarımıysa; Amerika da öteki kıtaların dert ve tasalarının olmadığı ‘özgürce’ yaşanabilecek ‘dünya cenneti’dir.

Gelgelelim, Berlin Duvarı’nın yıkılıp Soğuk Savaş’ın sona ermesinden ve hatta biraz daha öncesinden itibaren yirminci yüzyılda dünya halkları Amerikalılaşmıştır. Ancak bugün yirmi birinci yüzyılda bütün dünyada Amerikalılaşma temayülü olduğu için ‘dünya cenneti’nin sevdasına düşmek bütün dünya halkları için muhtemel olmuştur.

Dünya cennetinden kaçmak için her şeyden önce parayla olan münasebetimizi gözden geçirmeliyiz. Yine, herhangi bir makam/mevki mi bizi yüceltiyor; yoksa, biz mi bulunduğumuz makama değer katıyoruz, sorusuna hakkıyla cevap verebilmek mecburiyetindeyiz. Gündelik işlerimizi yaparken kendimize karşı dürüst olmalıyız. Yaptığımız dünyalık işlerde de ahireti gözetmeliyiz.

Tercihlerimiz, kararlarımız ve ortaya koyduğumuz irade ‘kapital’e mi hizmet ediyor; yoksa emeğin, alın terinin, özgünlüğün ve hürriyetin birer nişanesi mi?

Her şeyden önce iyi bir insan olarak ve kendimize edindiğimiz vesair prensiplerle hayatımızın muhasebesini yapmalıyız.

Biz, yeryüzünde dönen menfaatperest ve akçeli çarkın bir dişlisi miyiz; yoksa adaletsizliklerin, haksızlıkların, kul hakkı yemenin olağan olduğu bir düzenin dümenine çomak sokmakta marifet gösterebiliyor muyuz?

Bize bağışlanan nimetlerin şükrünü ne kadar gösterebiliyoruz ve mahrum kaldıklarımız için ne denli tevekkül edebiliyoruz? Dünya cennetinden kaçınıp ahiret hayatındaki cenneti hak edebiliyor muyuz? Ahlâkımız bizi dünya cennetinden kaçarak daha iyi, haysiyetli, erdemli ve vasıflı bir insan hâline getirebiliyor mu? Dünya cennetini bir Müslüman ya da ahlâklı bir insan olarak mevkimiz ve mevzimiz fark etmeksizin elimizin tersiyle itebiliyorsak o vakit bu topraklarda gerçek bir değişim için umutlanabiliriz.

Kategoriler
iktibas

şiir

Kategoriler
matbuat

Edebiyat Ne İşe Yarar?

Edebiyat denildiğinde üç şey düşünmek gerekir: Birincisi, akla en çok gelen yazı üzerinde kendini var eden, asırlarca birbirine eklemlenerek gelişen ve dönüşen tarihi olan bir alem. İkincisi, üniversitelerde birtakım tahlillere mahkûm edilen bir tür analiz işi. ‘Şair burada ne demek istemiş olabilir?’ gibi lüzumsuz bir suale aranan cevapların makaleleştirildiği, bir romanın teferruatlı bir şekilde analiz edilerek okuyucu sözü üzerine söz söyleme çabalarına giriştiği gibi benim asla anlam veremediğim, Ahmet Haşim’deki ‘biriciklik’ unsurunun ve keyifin yok edildiği bir akademisyenlik. Edebiyat deyince üçüncü düşünülmesi gereken ise bizatihi hayatın içerisinde kendine var olma imkânı bulan, kimilerinin pek imkân verdiği kimilerinin boğazına yapıştığı, görenleri tebessüm ettiren fakat görmeyenlere de gayri ihtiyari tesir edebilen hayatın ta kendisi.

Zaten edebiyat olarak isim verdiğimiz saha bir bakıma bir toplumun görünen ve görünmeyen yüzlerinin yazılı metne yansımasından ibarettir. İlk anlamıyla tarihsel birikimini var eden edebiyat aslında sınırlıdır. Yalnızca yazıya geçebildiği ölçüde, neşredilmeyi hak edecek kalitede üretilebildiği kadarıyla bir toplumu yansıtabilir. Öte yandan, toplumun içinde edebiyat sokakta, kahvede, takside, kitapçıda, çarşıda ve aslında kentin her yerinde sürekli tedavüldedir. Çevrimdışı olmaksızın hikâye devam eder. Mürekkepsiz hikâyeler yazılır ve kayda geçemeden birçoğu unutulur gider.

Aslında pek bir işe yaramaz. Sıradan bir şekilde hayatın akışı içerisinde pek âlâ edebiyata muhtaç olmadan da yaşanabilir. Fakat gel gör ki dirim kısalığını ve faniliğini göğsünde taşısa da herhangi bir şeye indirgenemeyecek ve tekdüze olamayacak kadar da kompleks. Vaziyet bu olunca, edebiyat gibi unsurlar da içinde kendini var ediyor. Dünyanın ilk alegorik metinlerinden olan İbn-i Sina ve İbn-i Tufeyl’de farklı biçimlerde ortaya çıkan Hayy bin Yakzan‘ın sonunda da söylendiği ‘ince zar’ metaforu gibi edebiyat da hayatın içerisinde ince bir zarla perdelenmiş. Zarı yırtmasını bilen dışarıdan görünenin ötesini görüyor, başka anlam dairelerine ulaşıyor.

Samsun’lu hece şairi merhum Cemal Safi’yi anmak gerek. Bizim toplumumuzda hece şiiri her zaman halkımızca daha çok tutulur ve belleklere kazınır. Edebiyatımız da böyledir. Divan’dan beri farklılaşan ölçüler hep olsa dahi ölçü hep esas olmuştur. Modern serbest şiir çoğunlukla ilgilisine hitap etmiştir. Öte tarafta, serbest şiirin alanında yazıp çizen fakat o tarihsel hafızayı diri tutan İsmet Özel gibiler de bir sürü insanda karşılık bulabilmiştir. Şiirde kâfiye aramak anlamı çok kez öldürür. Hece ile şiirde sesi sürekli canlı tutup anlamı öldürmemek tam bir kabiliyet işi olmuştur. Cemal Safi bu kabiliyetin en güzel örneklerini yazdı. Anlamı öldürmek bir tarafa, hece ölçüsünün rüzgârını arkasına almayı başararak anlamı daha da pekiştirdi. Şiirin asli gücü olan yüreklere dokunmayı başardı.

Kategoriler
iktibas şiir

böyle kör

şeref bilsel, böyle kör.
Kategoriler
iktibas yazı

hölderlin, yarın için bize ne diyor?

Friedrich Hölderlin, Şiir ve Tragedya Kuramı, 26-27.